آل زیار
زیاریان و بوییان دو
خانواده ایرانی از نواحی مازندران و گیلان بودند که توانستند به حکومت
ایران برسند. در واقع، بعد از حکومت نیمه مستقل طاهریان و پس از صفاریان و
در ایام امارت امری سامانی در ماوراءالنهر، خانواده‌های از مازندران و سپس
گیلان توانستند بر قسمت عمده ایران غربی، یعنی از خراسان تا بغداد تسلط
یابند. حکومت این خانواده ها به نام دیلمیان شهرت یافته است.
سرزمینهای
طبرستان و دیلم که در قسمت شمالی البرز و در پناه کوهها و دره‌های صعب
العبور و جنگلهای انبوه قرار دارد، از قدیم الایام ( حتی پیش از اسلام )
حاکمیت خود را حفظ کرده بود، چنانکه زمان انوشیروان ( خسرو اول 579 – 531
م. ) تا مدتها این ولایت یک نوع حکومت خود مختار داشت.
بعد از
فتوحات مسلمانان در اکناف ایران ( با اینکه تا اقصی نقاط خراسان تحت نفوذ
اعراب مسلمان در آمد ) باز هم طبرستان و دیلمان از حملات آنان محفوظ ماند.
خاندانهای قدیم آن ولایت، مانند اسپهبدان و قارنیان و خانواده جستان (
حدود رودبار و منجیل ) همچنان به آداب و رسوم خود زندگی می‌‌کردند. همچنین،
بسیاری مذهب خود را نیز حفظ کردند، تا روزگاری که گروههای از عراب طرفدار
خاندان علی و شیعیان زیدیه به آن نواحی پناه بردند و مورد حمایت همان
خانواده ها قرار گرفتند. چنانکه وقتی " داعی کبیر " حسن بن زید در آن نواحی
سکنی گزید، جمعی کثیر از مردم طبرستان و گیلان به طرفداری او برخاستند.
همچنین در جنگهایی که میان او و یعقوب لیث صفاری رخ داد، مردم گیلان از او
حمایت بی دریغ نمودند .
مرد آویج
مساله طبرستان از همان اوایل
طلوع آنها برای سامانیان حل نشده باقی مانده بود. اسفار – پسر شیرویه، هر
چند ابتدا با سامانیان همراه بود، اما در آخر کار بر آنان شورید و به تدریج
گرگان ،طبرستان، قزوین، ری، قم و کاشان و خراسان را در قلمرو خود آورد.
اسفار فرماندهی سپاه خود را به یکی از بزرگان ولایت، یعنی مرد آویچ پسر
زیار سپرد، ولی خود با طغیان سربازان رو به رو گردید و در طالقان به قتل
رسید ( 316 ه.ق. ). قلمرو حکومت مرد آویچ علاوه بر مازندران و قسمتی از
گیلان، به شهرهای ری، قم و کرج ابودلف و ابهر و بالاخره همدان رسید. حتی
سپاه خود را به حدود دینور نیز فرستاد ( 319 ه.ق. ). مرد آویچ، اصفهان را
فتح کرد و خیال حمله به بغداد را داشت. وی به زبان آورده بود که من
شاهنشاهی ساسانی را بر می‌‌گردانم " (تاریخ الخلفاء سیوطی، ص 259 ) و قصد
داشت که مدائن را پایتخت قراردهد. او پس از آنکه مراسم جشن سده را در
اصفهان بر پای داشت. به علت اختلافی که میان غلامان ترک و دیلم او پیش
آمده، به دست غلامان ترک در حمام کشته شد. ( 323 ه.ق. ).
وشمگیر
بعد از
مرد آویچ، جمعی از یاران او برادرش "وشمگیر" را از مازندران به اصفهان و ری
احضار کردند که حکومت را به بسپارند، اما، چنانکه خواهیم دید حکومت
ولایتهای عمده دیگر به دست آل بویه افتاد و این خانواده بعضی نواحی قلمرو
حکومت خود رابه حوالی مرزهای ایران در عصر ساسانی رساندند. در این مدت،
وشمگیر تنها به حکومت گرگان و قسمتی از مازندران اکتفا کرد ( 323 تا 357
ه.ق.). جنگهای او با آل بویه، به شکست انجامید و تقاضای کمک از نوح بن
نصر سامانی نیز بی نتیجه ماند. وشمگیر در حالی که آماده نبرد با آل بویه
می‌‌شد، در حین شکار، مورد حمله گرازی قرار گرفت و کشته شد ( اول محرم 357
ه.ق.). بهستون (بیستون) پسر وشمگیر، با برادرش قابوس رقابت داشت و حوزه
حکومت قابوس – بعد از مرگ برادر – به همان گرگان منحصر شد. در جنگی که میان
او و آل بویه در حوالی استرآباد در گرفت، شکست خورد و به خراسان فرار کرد (
371 ه.ق.). بعد از آن، گرگان در دست آل بویه باقی ماند و قابوس نیز در 403
ه.ق. به قتل رسید. بعد از او، فرزندش منوچهر که داماد سلطان محمود نیز بود
نتوانست بر قلمرو خود بیفزاید و نوشیروان پسرش، و جستان نوه اش، تنها به
صورت امرای محلی در گرگان تا حدود سالهای 435 ه.ق. حکومت راندند. در تمام
مدتی که قابوس و منوچهر و سایر اولاد زیار در گرگان حکومت نیمه مستقلی
داشتند، خاندان بویه که دست پرورده مرد آویچ بودند، پی در پی به فتوحات
تازه دست می‌‌یافتند و قلمرو حکومت خود را توسعه می‌‌دادند.
منابع
ویکی پدیا
مهرآبادی،
میترا، تاریخ ایران، تاریخ سلسله زیاری، دنیای کتاب، تهران، ۱۳۷۴
